Covid-19: Τώρα ξεκινάει ο 21ος αιώνας. Του Jérôme Baschet

[ Το κείμενο του Jérôme Baschet μεταφράστηκε από την αγγλική γλώσσα από τον ιστότοπο των ill will editions. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα γαλλικά στη Le Monde . Μετάφραση: Ίρια Γραμμένου ]

Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι ο 20ός αιώνας ξεκίνησε το 1914, με την έναρξη του κύκλου των Παγκοσμίων Πολέμων. Δίχως αμφιβολία, κάποτε θα λέγεται ότι ο 21ος αιώνας ξεκίνησε το 2020, όταν εμφανίστηκε ο SARS-CoV-2. Φυσικά, τα μελλοντικά σενάρια παραμένουν πολύ ανοιχτά, αλλά τα αλυσιδωτά γεγονότα που έχουν πυροδοτηθεί από την εξάπλωση του κορωναϊού, μας προϊδεάζουν για τις ολοένα εντονότερες καταστροφές που θα συμβούν στον παροξυσμικό μας κόσμο, ο οποίος ήδη φέρει τα σημάδια της υπερθέρμανσης και βαδίζει σταθερά προς μια μέση αύξηση θερμοκρασίας κατά 3 ή 4 βαθμούς. Μπροστά στα μάτια μας διαπλέκονται, ολοένα και πυκνότερα, οι ποικίλοι παράγοντες μιας κρίσης που μια τυχαιότητα, τόσο απρόβλεπτη όσο και διαρκώς αναγγελλόμενη, αρκεί για να την πυροδοτήσει. Η κατάρρευση και η διάλυση της ζωής, η διατάραξη του κλίματος, η επιταχυνόμενη αποσύνθεση της κοινωνικής ζωής, η απαξίωση των κυβερνήσεων και των πολιτικών συστημάτων, η αχαλίνωτη επέκταση της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής ευθραυστότητας, η αποτυχία να διατηρηθεί ένα επαρκές επίπεδο ανάπτυξης είναι μόνο μερικοί από αυτούς τους παράγοντες: αυτές οι τάσεις ενισχύουν η μία την άλλη και γεννούν μιαν ακραία ευαλωτότητα που οφείλεται στο γεγονός ότι το πλανητικό σύστημα βρίσκεται πια σε κατάσταση μόνιμης δομικής κρίσης. Στο εξής, κάθε φαινομενική σταθερότητα δεν θα είναι παρά μεταμφίεση της αυξανόμενης αστάθειας.

Ο Philippe Sansonetti, μικροβιολόγος και καθηγητής στο Collège de France, επεσήμανε πρόσφατα ότι ο Covid-19 είναι μια «νόσος της Ανθρωπόκαινου». Η παρούσα πανδημία είναι ένα συνολικό γεγονός, στο μέτρο που η βιολογική πραγματικότητα του ιού είναι αδιαχώριστη από τις κοινωνικές συνθήκες και το σύστημα εντός των οποίων εμφανίζεται και διασπείρεται. Η επίκληση της Ανθρωπόκαινου –μιας νέας γεωλογικής περιόδου κατά την οποία το ανθρώπινο είδος έχει εξελιχθεί σε δύναμη ικανή να μετασχηματίζει τη βιόσφαιρα σε πλανητικό επίπεδο– μας προσκαλεί να σκεφτούμε μια τριμερή χρονική αλληλουχία: κατ’ αρχάς, την πρόσφατη περίοδο, κατά την οποία χειροπιαστές αποδείξεις μας ανάγκασαν –μολονότι καθυστερημένα– να αναστοχαστούμε αυτή τη νέα εποχή· έπειτα, τις δεκαετίες μετά το 1945, που χαρακτηρίστηκαν από την άνοδο της καταναλωτικής κοινωνίας και τη μεγάλη επιτάχυνση των δεικτών της ανθρώπινης παραγωγικής (και καταστροφικής) δραστηριότητας· τέλος, το πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα, που εγκαινιάζοντας τον κύκλο της παραγωγής ορυκτών καυσίμων και της εκβιομηχάνισης, κατέληξε στην εκτίναξη της καμπύλης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη της Ανθρωπόκαινου.

Ο ιός που μας πλήττει είναι ένα ζωντανό μήνυμα και μας καλεί να πληρώσουμε το τίμημα για τη θύελλα που οι ίδιοι έχουμε προκαλέσει. Η Ανθρωπόκαινος σημαίνει: για ό,τι μας συμβαίνει, υπάρχει ανθρώπινη ευθύνη. Αλλά ποιος ακριβώς ευθύνεται; Η τριμερής χρονική αλληλουχία που αναφέραμε, μας επιτρέπει να γίνουμε πιο ακριβείς. Στα πιο πρόσφατα γεγονότα, την προσοχή μας μονοπωλεί η συγκλονιστική υπόθεση της εξάντλησης των αποθεμάτων σε μάσκες ήδη από το 2009, καθώς και η αδράνεια εξαιτίας της οποίας δεν υπήρξε ανεφοδιασμός ενόψει της επιδημίας. Αυτή είναι μία μόνο όψη της εντυπωσιακής ευρωπαϊκής ανετοιμότητας. Μέσα σε αυτήν την ανικανότητα πρόληψης, γινόμαστε μάρτυρες μιας άλλης νόσου της εποχής μας –του παροντισμού της–, εκείνης της δύναμης που εξαφανίζει από τα μάτια μας οτιδήποτε βρίσκεται πέραν του άμεσου. Τα υπόλοιπα, τα αναλαμβάνουν οι ψυχρές, υπολογιστικές, νεοφιλελεύθερες μέθοδοι σύμφωνα με τις οποίες διευθύνονται τα νοσοκομεία, όπου μόνιμα λείπουν οι πόροι, μειώνονται οι κλίνες, και τα οποία λειτουργούν υποστελεχωμένα, με ένα προσωπικό που ήταν εξουθενωμένο ήδη στις κανονικές συνθήκες. Εδώ και καιρό, οι κραυγές απελπισίας του υγειονομικού προσωπικού δεν εισακούονται. Σήμερα, όλοι έχουν πια πειστεί για την εγκληματική φύση των πολιτικών που εφαρμόζονται εδώ και πολλά χρόνια. Όπως δήλωσε πρόσφατα ο Philippe Juvin, επικεφαλής του τμήματος επειγόντων περιστατικών στο Νοσοκομείο Πομπιντού στο Παρίσι, «ανεύθυνοι και ανίκανοι άνθρωποι» μας έχουν στείλει «απολύτως ανυπεράσπιστους απέναντι στην επιδημία». Και αν ο Μακρόν θέλει να παρουσιάζεται ως πολέμαρχος, δεν θα πρέπει να παραβλέπει το γεγονός ότι αυτή η ίδια ρητορική –την οποία επικαλούνται τόσοι ηγέτες αυτή την περίοδο– θα μπορούσε κάποτε να μετατραπεί (μεταφορικά;) σε κατηγορία εσχάτης προδοσίας.

Εάν κοιτάξουμε πίσω, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, θα εντοπίσουμε αρκετές από τις κυριότερες αιτίες που ευθύνονται για τον πολλαπλασιασμό των ζωονόσων, οι οποίες προκαλούνται από μολυσματικούς παράγοντες που είναι ικανοί να περνάνε από τα ζωικά είδη στους ανθρώπους. Η εξάπλωση της βιομηχανίας εκτροφής ζώων, με την απαράδεκτη τάση της να υπερσυγκεντρώνει πληθυσμούς ζώων, είχε τις φοβερές επιπτώσεις στην υγεία που γνωρίζουμε πολύ καλά (νόσος των χοίρων, γρίπη των πουλιών κλπ). Στο μεταξύ, η ακραία αστικοποίηση και η επέκταση των μεγαλουπόλεων έχουν συρρικνώσει τους οικότοπους, αναγκάζοντας τα ζώα να έρχονται σε πλησιέστερη επαφή με τους ανθρώπους (ας σκεφτούμε, ιδιαίτερα, τον HIV και τον Έμπολα). Ίσως αυτοί οι δύο παράγοντες να μην έχουν παίξει κάποιο ρόλο στην περίπτωση του SARS-CoV-2, αν και χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση της αλυσίδας μετάδοσης. Από την άλλη, είναι φανερό ότι το εμπόριο άγριων ζώων στην αγορά της Ουχάν δεν θα είχε τέτοιες συνέπειες εάν η Ουχάν δεν ήταν ταυτοχρόνως ένα από τα κέντρα της παγκόσμιας αυτοκινητοβιομηχανίας. Πρόκειται για τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης των οικονομικών ροών, η οποία αποτελεί την τρίτη αιτία που, μαζί με την αλόγιστη ανάπτυξη των αερομεταφορών, συνέβαλε στη ραγδαία πλανητική εξάπλωση του ιού.

Αλλά δεν μπορούμε να σταματήσουμε εδώ. Οφείλουμε να γυρίσουμε δύο αιώνες πίσω και να αποκαλέσουμε την Ανθρωπόκαινο με το πραγματικό της όνομα: Κεφαλαιόκαινος. Δεν πρόκειται για τον αντίκτυπο του ανθρώπινου είδους εν γένει, αλλά ενός συγκεκριμένου ιστορικού συστήματος. Το βασικό γνώρισμα αυτού του συστήματος, του καπιταλισμού, είναι ότι ο κύριος όγκος της παραγωγής ρυθμίζεται, κυρίως, από το επιτακτικό αίτημα για κερδοφορία μέσω των χρημάτων που επενδύονται (το κεφάλαιο). Πέρα από τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, στην ουσία ο κόσμος οργανώνεται σύμφωνα με τις κυριαρχικές απαιτήσεις της οικονομίας. Ως εκ τούτου, ο πολιτισμός μας έχει αποκοπεί από το σύνολο της προηγούμενης ανθρώπινης εμπειρίας, στο βαθμό που τα ιδιωτικά συμφέροντα και ο ανταγωνιστικός ατομικισμός βασιλεύουν ως υπέρτατες αξίες, ενώ η εμμονή με την ποσότητα και η τυραννία του επείγοντος διανοίγουν ένα κενό εντός τού είναι. Η συνέπεια όλων αυτών είναι επίσης –και κυρίως– μια φονική προσήλωση στον παραγωγισμό, στον οποίο βασίζεται η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η επιταχυνόμενη αποδιοργάνωση των έμβιων όντων και η κλιματική αλλαγή.

Όταν η παρούσα καραντίνα και η υγειονομική έκτακτη ανάγκη τελειώσει, τίποτε δεν θα είναι πια το ίδιο – αυτό είναι φανερό. Αλλά τι θα έχει αλλάξει; Θα αντικρίζουμε άραγε τον εαυτό μας –είναι εύλογος αυτός ο φόβος– μέσα στους περιορισμούς μιας βραχυπρόθεσμης χρονικότητας; Ή θα λάβουμε υπόψη μας τον πλήρη κύκλο της Κεφαλαιόκαινου; Έχουμε πια φτάσει στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Ο πραγματικός πόλεμος που επίκειται δεν θα έχει ως εχθρό τον Κορωναϊό, αλλά θα διεξαχθεί μεταξύ δύο αντιθετικών επιλογών: από τη μία πλευρά, θα βρίσκεται η συνέχιση ενός κόσμου όπου βασιλεύει η φρενήρης τάση για εμπορεύματα και όπου ο βίαιος παραγωγισμός θα οδηγεί στην εντατικοποίηση της ήδη εξελισσόμενης καταστροφής. Από την άλλη, υπάρχει η δυνατότητα να επινοήσουμε, όπως ήδη δοκιμάζεται σε χιλιάδες μέρη, νέους τρόπους ύπαρξης που απελευθερώνονται από τις επιταγές της οικονομίας και προκρίνουν την ευημερία για όλους. Που προτιμούν την ευδαίμονα ένταση της ποιότητας αντί για τις απατηλές υποσχέσεις μιας ανέφικτης υπέρβασης κάθε ορίου. Μια καλή ζωή για όλους θα ενδιαφέρεται εξίσου τόσο για τις κατοικημένες περιοχές του περιβάλλοντος και τις σχέσεις με όλα τα έμβια όντα, όσο και για τη δημιουργία κοινών, την αλληλοβοήθεια και την αλληλεγγύη, καθώς και για τη συλλογική ικανότητα αυτοοργάνωσης και αυτοδιαχείρισης.

Ο κορωναϊός κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για να φρενάρει την τρελή πορεία του τραίνου ενός πολιτισμού που ορμάει προς την καταστροφή της ζωής σε μαζική κλίμακα. Θα το αφήσουμε, για άλλη μια φορά, να συνεχίσει την πορεία του; Αυτό δεν θα μας εξασφαλίσει παρά νέες και πρωτόγνωρες καταστροφές, που θα κάνουν όσα μας συμβαίνουν τώρα να μοιάζουν ασήμαντα.

Παρίσι, 27 Μαρτίου 2020

* Ο Jérôme Baschet είναι ιστορικός και μεσαιωνολόγος που τα τελευταία χρόνια διδάσκει στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Chiapas στο San Cristóbal de Las Casas. Έχει γράψει πολλές μελέτες για την ιστορία και την εικονογραφία του Μεσαίωνα, καθώς επίσης και βιβλία που αφορούν στην υπάρχουσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Πολλά από αυτά έχουν να κάνουν με τη ζαπατίστικη εξέγερση και τα διδάγματα, τα οποία μπορούμε να αποκομίσουμε από αυτήν. Το τελευταίο του βιβλίο αφορά στο κίνημα των κίτρινων γιλέκων.