Η αθεΐα στην ελληνική κοινωνία: Από την Ορθόδοξη θρησκευτική
μνήμη στην άθεη θρησκευτική συνείδηση -
Ιστορία από Άρη Δημοκίδη
• 10 λεπτά ανάγνωσης
Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του
Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Κοινωνιολογία σε
μεταπτυχιακό επίπεδο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, όπου και αναγορεύθηκε διδάκτωρ
Κοινωνιολογίας της θρησκείας. Από το 2016 διδάσκει στο Ελληνικό Ανοικτό
Πανεπιστήμιο, ως Συνεργαζόμενο Εκπαιδευτικό Προσωπικό και από το 2011 εργάζεται
στο Πάντειο Πανεπιστήμιο ως ερευνητής σε ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα. Έχει
διδάξει το μάθημα «Μορφές σύγχρονης θρησκευτικής βίας» στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
(Τμήμα Κοινωνιολογίας) στο πλαίσιο της απόκτησης ακαδημαϊκής εμπειρίας και έχει
εκπονήσει μεταδιδακτορική έρευνα με θέμα «Μορφές αθεΐας στη σύγχρονη ελληνική
κοινωνία» (2020). Είναι μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα
του Ανθρώπου
Στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών οι λέξεις άθεος και
αθεΐα έχουν χρησιμοποιηθεί ως στίγμα και κατηγορία οδηγώντας αρκετούς ανθρώπους
ακόμα και στον θάνατο. Στα νεότερα χρόνια τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις
για τους άθεους δεν έλειψαν, με αποτέλεσμα ο άθεος συχνά να θεωρείται ανήθικος,
ψυχικά άρρωστος και κοινωνικά απόβλητος. Τα τελευταία χρόνια, όμως,
παρατηρείται μια σημαντική άνοδος του αριθμού εκείνων που είτε δηλώνουν άθεοι
και αγνωστικιστές είτε θρησκευτικά αδιάφοροι, γεγονός που παρατηρείται και στην
ελληνική κοινωνία. Αποφεύγοντας τις μη επιστημονικές προσεγγίσεις και με σκοπό
την κατάρριψή τους τα κύρια ερωτήματα τα οποία θέτει το παρόν βιβλίο είναι τα
εξής: Υπάρχουν άθεοι στην ελληνική κοινωνία; Ποιοι λόγοι τους οδήγησαν να
αμφιβάλλουν ή να αρνούνται το θείο σε οποιαδήποτε εκδοχή του; Ποια είναι η
κοσμοθεωρία και οι πεποιθήσεις τους; Πώς νοηματοδοτούν τη ζωή τους αν όχι με
βάση την πίστη στον θεό και την ένταξη τους σε μια θρησκεία; Ποιες μορφές
αθεΐας διαπιστώνονται στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία; Με επίκεντρο τη διεξαγωγή
συνεντεύξεων με ανθρώπους που αυτοχαρακτηρίζονται ως άθεοι το παρόν εγχείρημα
έχει ως βασικό στόχο να αναδείξει τις βασικές διαστάσεις ενός αντικειμένου, το
οποίο αν και μελετάται συστηματικά στον διεθνή ακαδημαϊκό χώρο στην Ελλάδα είτε
περνάει απαρατήρητο είτε αποτελεί θέμα-ταμπού.
-Κύριε Σακελλαρίου, ποιο είναι το ποσοστό των αθέων στην
ελληνική κοινωνία σήμερα; Έχει αυξηθεί; Κι αν ναι, είναι μήπως πλασματική η
αύξηση; (Εννοώ πως ίσως περισσότεροι το παραδεχόμαστε δημοσίως τώρα.)
Εδώ υπάρχει ένα βασικό πρόβλημα. Η απογραφή που θα ήταν το
καταλληλότερο εργαλείο δεν συγκεντρώνει δεδομένα για τη θρησκευτική ένταξη των
ανθρώπων, οπότε δεν είναι εύκολος ο υπολογισμός του ποσοστού των αθέων. Σε
σειρά ερευνών γνώμης που έχουν διενεργηθεί τα τελευταία χρόνια πάντως
καταγράφεται μία αυξητική τάση, ιδίως στις ηλικίες 18-24 ετών, όπου σχεδόν το
1/3 δηλώνει ότι δεν πιστεύει στον θεό. Ένα μεγάλο μέρος, βέβαια, όπως σωστά
αναφέρετε, είναι άνθρωποι που παλαιότερα δεν το εξέφραζαν ανοικτά ή ίσως και
δεν είχαν κατασταλάξει, αλλά πλέον, ιδίως με τη συμβολή του διαδικτύου και των
μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποφάσισαν να κάνουν αυτό το βήμα. Ο ρόλος του
διαδικτύου αναφέρθηκε ως καθοριστικός από αρκετούς συμμετέχοντες στην έρευνα.
Ήταν όπως φαίνεται ένα σημείο καμπής καθώς παρείχε τη δυνατότητα στους ανθρώπους
να αρχίσουν να αναζητούν πληροφορίες για τη θρησκεία τους και τις άλλες
θρησκείες, για την επιστήμη και να επικοινωνούν με άλλους ανθρώπους που είχαν
παρόμοιες αντιλήψεις. Όπως μου είπε χαρακτηριστικά κάποιος ‘μέχρι να έρθει το
διαδίκτυο νόμιζα ότι όλος ο κόσμος από την Ελλάδα μέχρι την Κίνα ήταν
Χριστιανοί Ορθόδοξοι’. Ορισμένοι, επίσης υποστήριξαν ότι οι άθεοι πλέον
μοιάζουν με τους ομοφυλόφιλους, αποφάσισαν δηλαδή ‘να βγουν από την ντουλάπα’.
Συμφώνησαν δηλαδή ότι με το πέρασμα του χρόνου και την μεταβολή των κοινωνικών
συνθηκών τους ήταν πιο εύκολο να το παραδεχτούν και το αποκαλύψουν. Έχοντας,
όμως, υπόψη και διαχρονικά δεδομένα πανευρωπαϊκών ερευνών, όπως η European
Social Survey, θα έλεγα ότι όντως καταγράφεται μία σταδιακή αύξηση όσων
απομακρύνονται από τη θρησκεία με την πάροδο των δεκαετιών και βέβαια η αύξηση
που παρατηρείται μεταξύ των νέων γενεών επιβεβαιώνει αυτήν την πραγματικότητα.
Κατά συνέπεια, θα έλεγα ότι ισχύουν και τα δύο.
-Ποιοι θα λέγατε πως είναι οι λόγοι που οδηγούν ένα άτομο να
αμφιβάλλει ή και να αρνείται θεούς και θρησκείες;
Οι λόγοι μπορεί να είναι πολλοί και διαφορετικοί. Κατ’ αρχάς
είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι πολλοί έκαναν το πέρασμα από την πίστη στην
αθεΐα παρατηρώντας και κρίνοντας τους εκπροσώπους του θεού επί γης, δηλαδή τους
επαγγελματίες της θρησκείας, όπως τους έχουν ονομάσει πολλοί κλασικοί
κοινωνιολόγοι. Από την κριτική, δηλαδή, στον θεσμό, όπως για παράδειγμα για μία
σειρά από σκάνδαλα στον εκκλησιαστικό χώρο η κριτική πέρασε και στον θεό.
Ειδικά για την ελληνική κοινωνία την οποία αφορά το βιβλίο, η κριτική στη
θρησκεία και την Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν οξύτατη για τα δόγματα και τον δημόσιο
λόγο της. Το εντυπωσιακό είναι ότι ιδίως μετά την πανδημία αυτό καταγράφεται σε
έρευνες ακόμα και από πιστούς και μέλη της Εκκλησίας με συνέπεια από εκεί που
Εκκλησία ήταν, αν όχι πρώτη, στις πρώτες θέσεις αναφορικά με την εμπιστοσύνη
στους θεσμούς πλέον να εμφανίζεται κάτω από τη μέση ή και στις τελευταίες, όπως
συνέβη στην πανδημία. Μία δεύτερη κατηγορία ανθρώπων είναι εκείνοι που είχαν
κάποια αρνητική εμπειρία από το θείο, όπως προσευχές που δεν εισακούονταν ή τον
θάνατο ενός πολύ δικού τους ανθρώπου που αγαπούσαν και θεωρούσαν ηθικό. Μία
τρίτη, ήταν εκείνη η κατηγορία ανθρώπων που κατά την εφηβεία αμφισβήτησαν τα
πάντα και η θρησκεία συμπαρασύρθηκε ως μορφής αυθεντίας και εξουσίας. Τέλος,
είναι και εκείνοι που άρχισαν να αμφισβητούν από σχετικά μικρή ηλικία, -όλοι
σχεδόν το έκαναν ούτως ή άλλως, νωρίτερα ή αργότερα- το ίδιο το θείο και τις
διδασκαλίες της θρησκείας, όπως τη δημιουργία του κόσμου, τα θαύματα, την άμωμη
σύλληψη, την ανάσταση, με βάση τη λογική και την επιστήμη, αλλά και την
παρουσία του κακού στην κόσμο με βάση την ηθική. Δεν μπορούσαν να δεχτούν
δηλαδή ούτε το παράλογο ως μέρος της θρησκείας ούτε το κακό (πόλεμοι, πείνα,
καταστροφές, μαζικοί θάνατοι) ως μέρος ενός θρησκευτικού συστήματος αλλά και
του ίδιου θεού. Σε κάθε περίπτωση θα έλεγα, με βάση την έρευνά μου τουλάχιστον,
ότι συνήθως απαντώνται πλέον του ενός λόγοι στις αφηγήσεις τους.
Οι άθεοι πιστεύουν, και συχνά το ρήμα πιστεύω το
χρησιμοποίησα και λίγο προβοκατόρικα στην έρευνα, στον άνθρωπο, την κοινωνία
και τις ανθρώπινες σχέσεις, την αλληλεγγύη, στην επιστήμη, τη λογική, τη φύση
-Ποιες μορφές αθεΐας παρατηρούνται στην ελληνική κοινωνία
σήμερα;
Έχω καταλήξει μετά από τόσα χρόνια έρευνας των θρησκειών και
της αθεΐας ή άλλων μορφών αμφισβήτησης του θείου ότι οι μορφές πίστης και
αθεΐας είναι τόσες όσες και οι άνθρωποι που τις πρεσβεύουν. Είναι δύσκολο
δηλαδή να ομαδοποιήσει κανείς και να αποδώσει μορφές στο φαινόμενο της αθεΐας.
Στο βιβλίο μου συζητάω τις μορφές και τους τύπους αθεΐας που κατά καιρούς έχουν
προταθεί και ασκώ και κάποια κριτική σε αυτή την κυρίως αγγλοσαξονική
προσέγγιση της τυπολογίας. Εκείνο που καταγράφεται μέσα από τις συνεντεύξεις
όσων αυτο-χαρακτηρίζονται ως άθεοι είναι ότι υφίστανται πολλές μορφές αθεΐας,
εξ ου και ο τίτλος της εργασίας, και όχι μια κυρίαρχη και μοναδική, και επίσης
πολλές και διαφορετικές πορείες μέσω των οποίων οδηγείται κανείς στην εκάστοτε
μορφή της αθεΐας. Αυτό σημαίνει ότι αν και προφανώς και υπάρχει ένας κεντρικός
και θεμελιώδης πυρήνας που ερείδεται στην αμφισβήτηση του θεϊκού στοιχείου και
την απουσία πίστης προς αυτό, από εκεί και πέρα υπάρχουν αφενός διαφοροποιήσεις
ως προς το πώς φτάνει κανείς σε αυτόν τον πυρήνα και αφετέρου διαφοροποιήσεις
ως προς το πώς αποκρυσταλλώνεται αυτός ο πυρήνας λαμβάνοντας ποικίλες μορφές.
Θα μπορούσε, λοιπόν, κανείς, έστω και καθ’ υπερβολή να ισχυριστεί ότι όσοι
είναι οι άθεοι, τόσες είναι και οι πορείες που ακολούθησαν προκειμένου να
φτάσουν στην αθεΐα και οι τελικές μορφές που έλαβε αυτή η αθεΐα. Η εν λόγω
ποικιλία αποτυπώνεται ως προς τις πορείες που περιγράφηκαν τόσο ως προς τον
χρόνο της μετάβασης (σε ποια ηλικία και πόσο διήρκεσε) όσο και στα ερεθίσματα,
στις αφορμές και στις αιτίες.
Αν αποτολμούσα μία μορφοποίηση, που θα ήταν και η πιο χρήσιμη
ενδεχομένως θα έλεγα ότι έχουμε δύο βασικές μορφές, τους ‘ενεργητικούς’ και
‘παθητικούς’ άθεους, όπως αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Δηλαδή υπάρχουν
ορισμένοι που είτε ομαδικά είτε ατομικά επιδιώκουν την ορατότητα και την παρουσία
στο δημόσιο χώρο και μιλούν ανοικτά για τις πεποιθήσεις τους και υπάρχει και
μία ομάδα ανθρώπων που θεωρούν ότι πρόκειται για προσωπικές πεποιθήσεις που δεν
χρειάζεται να διατυμπανίζονται και να διαφημίζονται χωρίς αυτό βέβαια να
συνεπάγεται απαραίτητα την απόκρυψη εφόσον ερωτηθούν ή προκύψει σε μία
συζήτηση.
-Έχουν οι άθεοι κάποια κοσμοθεωρία ή κάποιες πεποιθήσεις;
Θεωρώ ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν κάποια κοσμοθεωρία και
ορισμένες πεποιθήσεις λιγότερο ή περισσότερο επεξεργασμένες και
αποκρυσταλλωμένες και το ίδιο ισχύει και για τους άθεους. Τα βασικά σημεία έτσι
όπως προέκυψαν από την έρευνά μου είναι ότι οι άθεοι πιστεύουν, και συχνά το
ρήμα πιστεύω το χρησιμοποίησα και λίγο προβοκατόρικα στην έρευνα, στον άνθρωπο,
την κοινωνία και τις ανθρώπινες σχέσεις, την αλληλεγγύη, στην επιστήμη, τη
λογική, τη φύση. Στις περισσότερες περιπτώσεις προτάθηκε το κοινωνικό στοιχείο
και βέβαια η επιστήμη και η φύση, ενίοτε και η ύλη, η κοσμοθεωρία του υλισμού,
αλλά και ο ανθρωπισμός. Δεν κατέγραψα την οποιαδήποτε υπερβολή ως προς αυτές
τις θέσεις με την έννοια για παράδειγμα ότι η επιστήμη θεοποιείται και τα
πορίσματά της να θεωρούνται θέσφατα. Αντιθέτως η επιστήμη προτάθηκε με βάση
ακριβώς το γεγονός ότι δεν διακρίνεται από δόγματα και υπόκειται σε κριτική και
αμφισβήτηση κάτι που δεν ισχύει στις θρησκείες. Σε κάθε περίπτωση τα παραπάνω
αναφέρθηκαν ως βασική νοηματοδότηση της ζωής τους. Το βασικότερο όμως σημείο
είναι εκείνο περί αυτού που ονομάζουμε ηθική. Σε αυτό ήταν όλες και όλοι
κάθετοι υποστηρίζοντας ότι οι θρησκείες σε καμία περίπτωση δεν διαθέτουν το
μονοπώλιο ηθικής διδασκαλίας, το αντίθετο υποστήριξαν έχει καταγραφεί ιστορικά,
και υπογράμμισαν ότι οι ίδιοι πράττουν το καλό και το ηθικό όχι γιατί φοβούνται
κάποιον θεό ή προσμένοντας κάποια ανταμοιβή, αλλά διότι έχουν ένα συγκεκριμένο
αξιακό σύστημα. Η θρησκειοποίηση της ηθικής και ο ‘αποκαθαρμός’ της από τη
θρησκεία αναδείχθηκε ως ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα αναφορικά με την
κοσμοθεωρία και το νόημα της ζωής τους.
-Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το ζήτημα;
Μελετώντας ιστορικά και κοινωνιολογικά τη θρησκεία ως
κοινωνικό φαινόμενο εδώ και 20 χρόνια είχα ήδη έρθει σε επαφή με την
καταγεγραμμένη γνώση ότι από τότε που εμφανίστηκε στην ιστορία της ανθρωπότητας
η πίστη σε κάποιον θεό ή θεούς, εμφανίστηκε και η αμφισβήτηση προς αυτούς και
υπάρχουν εξαιρετικές μελέτες για την ιστορία της αθεΐας. Από τη μία, λοιπόν,
πλευρά είχα πάντα το ενδιαφέρον να μελετήσω τι οδηγεί τους ανθρώπους να
πιστέψουν σε κάποιον θεό και από την άλλη επιθυμούσα πολύ περισσότερο να
διερευνήσω τι κάνει κάποιους άλλους ανθρώπους –ιδίως σε μία κοινωνία όπου η
πλειοψηφία ακολουθεί μία συγκεκριμένη θρησκευτική πίστη– να μην πιστεύουν σε
κανέναν θεό, να μην ανήκουν σε καμία θρησκεία και ενίοτε να ασκούν κριτική
έναντι αυτών των πεποιθήσεων ενάντια στην κυρίαρχη ιδεολογία. Αυτή η σκέψη
καλλιεργήθηκε σταδιακά στο πέρασμα των χρόνων και άρχισε να ωριμάζει γύρω στο
2010, όταν και ξεκίνησα να σχεδιάζω την έρευνά μου, η οποία κατέληξε στο βιβλίο
που εκδόθηκε το 2022. Ήθελα να ακούσω τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων, τις
εμπειρίες και τις σκέψεις τους και γι’ αυτό επέλεξα και την ποιοτική, όπως
ονομάζεται στην κοινωνιολογία, προσέγγιση και όχι μία στατιστική. Αυτός ήταν
και ένας από τους λόγους που η έρευνα και η ανάλυση διήρκεσε μεγαλύτερο χρονικό
διάστημα από ότι μία ποσοτική έρευνα. Τέλος, ήθελα να αναδειχθεί ένα θέμα
μάλλον ταμπού χωρίς προκαταλήψεις και ιδεολογικές αγκυλώσεις πλησιάζοντας όσο
ήταν εφικτό την αξιολογική ουδετερότητα.
-Τι είναι το πιο ενδιαφέρον (για εσάς) που ανακαλύψατε
κάνοντας την έρευνα και γράφοντας το βιβλίο;
Σε αυτή τη διαδρομή των 10 περίπου ετών που διήρκεσε όλη αυτή
η διαδικασία, αν και εξακολουθώ να μελετώ το αντικείμενο, δύο ήταν τα πιο
ενδιαφέροντα ευρήματα. Το πρώτο αφορούσε την πορεία των ανθρώπων που δηλώνουν
άθεοι από μία λιγότερο ή περισσότερο πιστή, Ορθόδοξη, οικογένεια, στην αθεΐα.
Οι δυσκολίες, οι αντιδράσεις της οικογένειας και του κοινωνικού και εργασιακού
περιβάλλοντος, το στίγμα που τους ακολουθούσε και ακόμα τους ακολουθεί και η
ανάγκη κάποιων να κρύβουν τις πεποιθήσεις τους. Για εμένα ήταν πολύ ενδιαφέρον
να ακούω και να καταγράφω αυτές τις αφηγήσεις, ένα μέρος μόνο των οποίων
περιλαμβάνεται στο βιβλίο. Με εντυπωσίασε, βέβαια, και η επιθυμία των ανθρώπων
να μιλήσουν γι’ αυτό το θέμα και να μου εκμυστηρευτούν και πολύ προσωπικά
θέματα και τους ευχαριστώ γι’ αυτήν την εμπιστοσύνη. Κάποιοι, μάλιστα, μου
έλεγαν μετά τη συνέντευξη ότι αισθάνθηκαν πολύ καλά που μίλησαν και ότι ήταν
σαν ψυχανάλυση. Είναι δηλαδή τελείως διαφορετικό να υποθέτεις τι μπορεί να έχει
βιώσει κάποιος ή πώς έχει διαπραγματευθεί εσωτερικά ένα υπαρξιακό θέμα και
διαφορετικό να το ακούς. Το δεύτερο είχε να κάνει με το γεγονός ότι, όπως
διαπίστωσα, εάν κάνεις μία έρευνα για ένα, ας το ονομάσω ιδιαίτερο θέμα,
κινδυνεύεις να στιγματιστείς και εσύ μαζί με την κοινωνική ομάδα που μελετάς.
Μου έτυχε, λοιπόν, και εμένα άνθρωποι, που δεν με γνώριζαν, να με χαρακτηρίζουν
αρνητικά αναφέροντας την ενασχόλησή μου με το αντικείμενο ή την παρουσίασή του
σε μία εκδήλωση εκπροσώπων της υπό μελέτη ομάδας ως ένα είδος απόδοσης
κατηγορίας. Αυτό μου φάνηκε ενδιαφέρον διότι αφενός επιβεβαίωσε την ύπαρξη
στερεοτύπων και στιγματισμού των αθέων αφετέρου ανέδειξε και την αδυναμία
πολλών ανθρώπων να διαχωρίσουν το υπό μελέτη αντικείμενο από τον ερευνητή.
-Θα λέγατε πως υπάρχουν διαφορές στην αντιμετώπιση της αθεϊας
τα τελευταία χρόνια σε σχέση με δεκαετίες πριν; Σε σχέση με μερικούς αιώνες
πριν;
Αν και δεν θεωρώ ότι οι πορείες των ανθρώπινων κοινωνιών
κινούνται μονοσήμαντα και σε προδιαγραμμένη τροχιά, εντούτοις σαφώς και έχουν αλλάξει
οι αντιλήψεις γύρω από το θέμα της αθεΐας τόσο διεθνώς όσο και στην ελληνική
κοινωνία. Για παράδειγμα, στις Σκανδιναβικές χώρες, σε κάποιες πρώην ανατολικές
ή στην Ολλανδία έχουν γίνει άλματα ως προς αυτό το ζήτημα. Εκεί δεν προκαλεί
καμία εντύπωση εάν κάποιος δεν πάει στην εκκλησία το Πάσχα ή αν δηλώσει δημόσια
άθεος. Από την άλλη μεριά στις Η.Π.Α. σε μία έρευνα του 2014 καταγράφηκε η
απροθυμία των πολιτών να δεχτούν έναν άθεο Πρόεδρο συγκεντρώνοντας το
μεγαλύτερο ποσοστό.
Στην Ελλάδα όπου υπάρχει από τη θεμελίωση του ελληνικού
κράτους και εξής μία ισχυρότατη σύνδεση εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας,
χρειάζονται ακόμα αρκετά βήματα να γίνουν ώστε ένας άθεος να μη θεωρείται
προδότης, ή ανήθικος και χωρίς όρια από τη στιγμή που δεν έχει φόβο θεού, όπως
άκουσα έκπληκτος να λέει πρόσφατα δημόσια σε προεκλογικό του μήνυμα πολύ
γνωστός Υπουργός.
Συνολικά, νομίζω ότι έχουν γίνει βήματα ανεκτικότητας και οι
νεότερες γενιές σε αυτό το θέμα προχωρούν ταχύτερα από όσο φανταζόμαστε.
Βέβαια, θα πρέπει να γίνουν και θεσμικά βήματα προς αυτό που ονομάζουμε
εκκοσμίκευση του κράτους ώστε να αντιμετωπίζεται πιο συμπεριληπτικά η
οποιαδήποτε μορφή θρησκευτικής διαφορετικότητας και μη θρησκευτικότητας.
Πηγή: Η αθεΐα στην ελληνική κοινωνία: Από την Ορθόδοξη
θρησκευτική μνήμη στην άθεη θρησκευτική συνείδηση
Ιστορία από Άρη Δημοκίδη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου